در خبرها آمده بود که یک سازمان سینمایی در سی و پنجمین نمایشگاه کتاب میزبان مخاطبان با محوریت معرفی آثار اقتباسی می‌شود.
یکی از آثار اقتباسی فیلم یا سریالی است که از داستان یا رمانی گرفته می شود. مثلاً فیلم‌های سینمایی «آسمان غرب» و «آپاراتچی» بر اساس کتاب های «مجموعۀ ستاره های نبرد هوایی» از انتشارات سوره مهر و «آپاراتچی» از انتشارات راه یار ساخته شده است. همچنین سریال «سوران» مبتنی بر محتوای کتاب «عصرهای کریسکان» است.
اما در گسترۀ حقوق مالکیت ادبی و هنری (کپی رایت) اثر اقتباسی چیست؟ حقوق مربوط به اقتباس و اثر اقتباسی چیست؟ از حقوق چه شخص یا اشخاصی حمایت می شود؟
در حقوق مالکیت ادبی و هنری دو عبارت در خصوص «اقتباس» وجود دارد: حق اقتباس (Right of Adaptation) و اثر اقتباسی (Derivative Work).
1. حق اقتباس
حق اقتباس یکی از مصادیق حقوق مادی (Economic Rights) است که به پدیدآورندۀ اثر ادبی و هنری داده می‌شود. به موجب این حق پدیدآورنده می‌تواند (حق دارد) که بر پایۀ اثر خود و با تغییر آن، اثر یا آثار دیگری را بیافریند. این حق بسان تمام مصادیق حقوق مادی قابل نقل و انتقال است و می‌تواند موضوع قرارداد واقع شده یا پس از فوت پدیدآورنده (مؤلف) به ورثه منتقل شود.
در قوانین ایران به صراحت حق اقتباس پیش بینی نشده است، اما می توان مفاد بندهای 1 و 7 مادۀ ۵ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان را گویای توجه قانونگذار به این حق دانست. به موجب این ماده «پديد‌آورندۀ اثرهاي مورد حمايت اين قانون مي‌تواند استفاده از حقوق مادي خود را در كليه موارد از جمله موارد زير به غير واگذار كند: 1. تهيه فيلم‌هاي سينمايي و تلويزيوني و مانند آن؛ … و 7. به كاربردن اثر در فراهم كردن يا پديدآوردن اثرهاي ديگري كه در ماده دوم اين قانون درج شده است.» طبق این دو بند از مادۀ 5 پدیدآورنده حق دارد که از اثر مورد حمایت خود، فیلم سینمایی یا تلویزیونی تولید کند (مفاد ماده بند ۱). همچنین حق دارد در خلق اثر جدید از اثر موجود خود استفاده کند (مفاد بند ۷). همچنین می تواند این حق را به دیگری منتقل کرده یا امکان اجرا و استیفای آن را به آنها اجازه دهد. به علاوه حق اقتباس می تواند مصداقی از عبارت «حق بهره‌برداری مادی» مذکور در ماده ۳ این قانون باشد. مادۀ ۱۴ لایحۀ حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری نیز به صراحت حق اقتباس را از مصادیق حقوق مادی پدیدآورنده دانسته است.
این حق در ماده ۱۲ کنوانسیون برن نیز پیش بینی شده است. این ماده مقرر می‌کند که «پدیدآورندگان آثار ادبی یا هنری از حق انحصاری اعطای اجازه اقتباس، تنظیم و سایر تبدیل‌های آثارشان برخوردار اند.»
قابل ذکر اینکه در حقوق مالکیت فکری اعم از حقوق مالکیت صنعتی و حقوق مالکیت ادبی و هنری (کپی رایت) دارندۀ تمام یا بخشی از حقوق مادی الزاماً پدیدآورندۀ مال فکری نیست: گاهی دارندۀ حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع، شخصی غیر از مخترع و دارندۀ حقوق مادی مربوط به آثار ادبی یا هنری، شخصی غیر از پدیدآورنده (مؤلف) است. پرداختن تفصیلی به این موضوع خارج از چهارچوب این مقاله است.
2. اثر اقتباسی
زمانی که حق اقتباس مربوط به یک اثر ادبی یا هنری استیفا می‌شود، اثری مبتنی بر اثر موجود (اثر اصلی) پدید می‌آید که به آن اثر اقتباسی گفته می‌شود. به تعبیر سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) آثار اقتباسی به آثاری گفته می‌شود که بر پایه یک اثر از پیش موجود خلق می شود. (WIPO, Guide to the Berne Convention, P. 19)
اقتباس ابزاری ارزشمند برای بازآفرینی محتوای خلاقانۀ موجود و رسیدن به مخاطبان جدید است.افزایش رسانه‌های ارتباطی فرصت‌های بیشتری برای بروز و دیده شدن آثار اقتباسی ایجاد می‌کند. افزایش تعداد کانال‌های ارتباطی مانند تلویزیون، رادیو و اینترنت، پلتفرم های بیشتر و گسترده‌تری را برای ارائۀ اقتباس‌ها فراهم می‌کند. بسیاری از رمان‌های گمنام یا فراموش‌شده از طریق اقتباس به صورت نمایش‌نامه، فیلمنامه یا سریال‌های رادیویی و تلویزیونی دوباره جان می‌گیرند.
هرچند اثر اقتباس‌شده به نوعی وابسته به اثر اصلی است و بر پایۀ یک اثر از پیش موجود ساخته می‌شود، اما اثری مستقل و مجزا به حساب می‌آید. با این حال در عین اینکه ارزش خاص خود را دارد، به عنوان اثری فرعی نسبت به اثر اصلی تلقی می‌شود و باید ارتباط آن را با اثر اصلی مدنظر داشت.
اقتباس (بازآفرینی آثار هنری برای یک رسانۀ متفاوت) جایگاه مهمی در حوزۀ مالکیت فکری دارد و حمایت از آن در قوانین مالکیت فکری پیش بینی شده است. کنوانسیون برن از این آثار همانند آثار اصلی حمایت می‌کند؛ چراکه خلق آنها مستلزم تلاش فکری است. (WIPO, Guide to the Berne Convention, P. 19) حمایت از این آثار در بند ۳ ماده ۲ کنوانسیون پیش بینی شده است. بنابراین زمانی که هم اثر اصلی و هم اثر اقتباسی مشمول حمایت اند، باید مجموعه‌ای دوگانه از حقوق را به رسمیت شناخت. به همین علت بند ۳ ماده ۲ این کنوانسیون با ضروری دانستن حمایت از پدیدآورندۀ اثر نخستین، مقرر می کند که «ترجمه، اقتباس، تنظیم موسیقی و سایر انواع تبدیل‌های اثر ادبی و هنری بدون آنکه به حق پدیدآورندۀ اثر اصلی خدشه‌ای وارد شود، همچون آثار اصیل مورد حمایت قرار می‌گیرند.»
بنابراین اقتباس از یک اثر، بدون اجازۀ دارندۀ حقوق مادی مجاز نیست؛ چرا که اقتباس یکی از حقوق مادی پدیدآورنده و یا دارندۀ حق است و برای اجرای آن باید از طرف دارندۀ حق مأذون بود. بعد از اینکه اثری از اثر موجود اقتباس شد، خواه این عمل توسط خود دارندۀ حق صورت گرفته باشد، خواه از طرف شخص مجاز از طرف او، اثر خلق شده __هرچند برگرفته از اثر نخستین است__ به عنوان یک اثر اصیل به صورت مستقل و مجزا مورد حمایت حقوق مالکیت ادبی و هنری خواهد بود و تمام حقوق مادی و معنوی که قانونگذار برای دارندۀ حق یا پدیدآورندۀ اثر اصیل نخستین در نظر می گیرد، برای ذینفع اثر اقتباسی نیز وجود خواهد داشت.
موضوع حمایت از آثار اقتباسی در مادۀ 3 لایحه حمایت از مالکیت ادبی و هنری نیز پیش بینی شده است و تبصره 2 آن به وضوح بر رعایت حقوق پدیدآورندۀ اثر نخستین تأکید دارد: «حمایت از اثر اشتقاقی منوط به رعایت حقوق اثری است که از آن برگرفته شده است.»
قابل ذکر اینکه در خلق اثر اقتباسی علاوه بر لزوم رعایت حقوق مادی مربوط به اثر نخستین، رعایت حقوق معنوی (Moral Rights) پدیدآورندۀ آن نیز ضروری است.
خلاصه
1. حق اقتباس یکی از حقوق مادی ست که نظام حقوق مالکیت ادبی و هنری (کپی رایت) برای پدیدآورندگان آثار اصیل مورد حمایت در نظر گرفته است.
2. حق اقتباس بسان دیگر حقوق مادی عقداً و قهراً قابل نقل و انتقال است.
3. در نتیجۀ استیفای حق اقتباس توسط دارندۀ حق یا مأذون از طرف او اثری که از اثر موجود برگرفته و آفریده می‌شود، اثر اقتباسی نامیده می‌شود.
4. اقتباس از اثر بدون اجازه دارندۀ حق ممنوع بوده، اثر اقتباسی آفریده شده مشمول حمایت قانونگذار نخواهد بود.
5. در صورتی که اثر اقتباسی با رعایت حقوق مادی و معنوی پدیدآورندۀ اثر نخستین پدید آمده باشد، مورد حمایت قانونگذار است و برای شخص اقتباس کننده به عنوان پدیدآورنده حقوق مادی و معنوی لحاظ خواهد شد.
6. اقتباس ابزاری ارزشمند برای بازآفرینی محتوای خلاقانۀ موجود و رسیدن به مخاطبان جدید است.
7. افزایش رسانه‌ها و کانال‌های ارتباطی مانند تلویزیون، رادیو و اینترنت، پلتفرم های بیشتر و گسترده‌تر و فرصت‌های بیشتری را برای بروز و دیده شدن آثار اقتباسی فراهم می‌کند.
8. بسیاری از رمان‌های گمنام یا فراموش‌شده از طریق اقتباس به صورت نمایش‌نامه، فیلمنامه یا سریال‌های رادیویی و تلویزیونی دوباره جان می‌گیرند.